به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در قالب کتاب «ره توشه راهیان نور» ویژه ماه محرم الحرام، به ارائه مباحث متنوع پیرامون 40 سالگی انقلاب پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.

دستاوردهای اقتصادی انقلاب اسلامی

مقدمه

در این نوشتار به برخی دستاوردهای اقتصادی انقلاب اشاره می‌شود. البته بیان بعضی دستاوردهای اقتصادی، به معنای بیان همه دستاوردهای اقتصادی نیست.

گفتنی است که هر انقلابی با اهداف و آرمان خود شکل می‌گیرد و به سمت اهداف خود حرکت می‌کند، اما گاهی موانع و مشکلات، مانع تحقق آن اهداف می‌شود؛ با این تفاوت که برخی از انقلاب‌ها به دلیل چیستی، عظمت و اهداف، با موانع جدی‌تری روبه‌رو می‌شوند. انقلاب اسلامی به دلیل استقلال‌طلبی، استکبارستیزی و حاکمیت دین، از جمله انقلاب‌هایی است که با موانع و مشکلات جدی روبه‌رو است؛ زیرا استکبار چنین انقلابی را برنمی‌تابد. نتیجۀ این موانع سبب می‌شود که انقلاب به برخی اهداف خود نرسد و یا حرکت آن کند شود. چنان‌که طی سال‌ها دشمنان، با اجرای صد‌ها توطئۀ خُرد و کلان از جمله تحمیل جنگ هشت‌ساله، بلوکه کردن دارایی‌ها، تحریم، بمب‌گذاری و تخریب زیرساخت‌های اقتصادی و مراکز صنعتی، و شبیخون فرهنگی، در صدد توقف و یا کند کردن حرکت انقلاب بوده‌اند. رهبر معظم انقلاب فرمود: «اگر دشمن توطئه نمی‌کرد، اگر دشمن به رهبری استکبار جهانی و در رأسش امریکای پلید و خبیث، علیه این مملکت فعّالیت نمی‌کرد، خیلی از این کارها انجام شده بود».^[1]

جایگاه اقتصاد ایران در جهان

تاریخ ملت‌های استقلال‌یافته، از این واقعیت، حكایت دارد كه پیوند تنگاتنگی بین استقلال و آزادی وجود دارد. ملتی كه به حقوق و آزادی‌های خود دست یافته، بی‌تردید می‌تواند استقلال همه‌جانبه از جمله استقلال اقتصادی كشور خود را پاس بدارد؛ زیرا دفاع از دستاوردهای ملی، سبب می‌شود تا دشمن گستاخی رویارویی نداشته باشد. امام خمینی، از استقلال به عنوان عاملی حیاتی یاد می‌كند: «ما براى حيات زير سلطه غير، ارزش قائل نيستيم. ما ارزش حيات را به آزادى و استقلال مى‏دانيم. دستورات مذهبى ما، كه مترقى‌ترين دستورات است، راه ما را معين فرموده است. ما با آن دستورات و تحت رهبرى بزرگ مرد دنيا، محمد9 با تمام قدرت‌هايى كه بخواهند تجاوز كنند به مملكت ما، مبارزه خواهيم كرد...».^[2]

یکی از شاخصه‌های استقلال و پیشرفت اقتصادی، قرارگرفتن یک کشور در رتبه‌بندی جهانی است. داده‌های آماری نشان می‌دهد که ایران قبل از انقلاب، در عرصۀ تولید علم، فاقد جایگاه جهانی بوده و تولیدات صنعتی و تکنولوژی آن نیز بسیار محدود و عمدتاً در حد مونتاژ خلاصه شده بود. اما جدیدترین آمار منتشر شده از سوی صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۱۷ توانسته جایگاه خود را در میان ۱۹۳ به عنوان هجدهمین اقتصاد بزرگ دنیا حفظ کند. به گزارش تجارت‌نیوز، تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس شاخص قدرت خرید در سال ۲۰۱۷ به ۱۶۳۰ میلیارد دلار رسیده است. این رقم نسبت به سال قبل از آن، ۸۱ میلیارد دلار افزایش داشته است. این گزارش پیش‌بینی کرده است که تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۸ نیز با رشد ۹۴ میلیارد دلاری نسبت به سال ۲۰۱۷ مواجه شود و به ۱۷۲۴ میلیارد دلار برسد.^[3]

۱. فقرزدایی

یکی از سیاست‌های جمهوری اسلامی فقرزدایی است؛ از این رو، فقرزدایی در جامعه با دو محور نظریه‌سازی و عملیاتی مطرح شده است.

الف) توصیه به حمایت از پابرهنگان

یکی از دغدغه‌های جدی امام راحل شعار حمایت از پابرهنگان بود. اما متأسفانه ـ به دلیل موانع، مانند جنگ و یا سوءمدیریت، برخی از اهداف امام محقق نشد. امام راحل فرمود: «خدا نیاورد آن روزی را که سیاست ما و سیاست مسئولین کشور ما پشت کردن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه‌دارها گردد و اغنیا و ثروتمندان از اعتبار و عنایت بیشتری برخوردار بشوند! معاذالله که این با سیره و روش انبیا و امیرالمؤمنین و ائمۀ معصوم: سازگار نیست؛ و از این افتخارات و برکات کشور و انقلاب ماست که به حمایت از پابرهنگان برخاسته است و شعار دفاع از حقوق مستضعفان را زنده کرده است».^[4]

«مسئولين محترم كشور ايران على رغم محاصرات شديد اقتصادى وكمبود درآمدها، تمامى كوشش و تلاش خود را صرف فقرزدايى جامعه كرده‏اند و همه آرمان و آرزوى ملت و دولت و مسئولين كشور ما است كه روزى فقر و تهيدستى از جامعه ما رخت بربندد و مردم عزيز و صبور و غيرتمند كشور از رفاه در زندگى مادى و معنوى برخوردار باشند».^[5]

در اصل 29 قانون اساسی آمده است: برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بی‌كاری، پیری، از كارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشكی به صورت بیمه و غيره، حقی است همگانی. دولت موظف است طبق قوانين از محل درآمدهای حاصل از مشاركت مردم، خدمات و حمايت‌های مالی فوق را برای يک يک افراد كشور تأمين كند.

ب) فقرزدایی عملیاتی

در زمان پهلوی، در بسیاری از روستاها توسعه و پیشرفت امکانات رفاهی صورت نگرفته بود. «پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأکیدات حضرت امام خمینی; مبنی بر بسیج امكانات مادی و معنوی برای عمران و آبادانی روستاها، مسئولان نظام در صدد زدودن فقر و محرومیت از چهرۀ روستاهای كشور برآمدند». از این رو، می‌توان بارزترین اقدامات اجتماعی انقلاب اسلامی فراهم کردن امکانات رفاهی و محرومیت‌زدایی به منظور برقراری آسایش و عدالت اجتماعی در جامعه دانست.

ـ تشکیل کمیته امام

 نمونه‌ای از فقرزدایی، تشکیل كمیتۀ امداد امام خمینی; پس از انقلاب اسلامی در 14 اسفند 1357 است. هدف اصلی كمیتۀ امداد امام;، اشتغال‌زایی برای محرومان و رفع مشكلات اساسی آنهاست؛ همچنین ارتقای آموزش‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی افراد تحت پوشش و ایجاد تسهیلات در امر ازدواج و تحكیم خانواده، از جمله فعالیت‌های كمیتۀ امداد امام است. تلاش مسئولان كمیتۀ امداد امام; بیشتر متمركز بر افراد روستایی و عشایر است. طرح شهید رجایی از جمله طرح‌های موفق این كمیته است كه به منظور كمك بـه افراد سالمند، پی‌ریزی شده است. كمیتۀ امداد امام; با در اختیار گذاشتن سرمایۀ اولیه به صورت وام یا سایر كمک‌های مالی به افراد بی‌بضاعت یا بیكار، زمینۀ اشتغال آنها را فراهم می‌كند و نیروی كار مثبت آنها را در كارگاه‌های تولیدی نظیر صنایع دستی، دامداری و كشاورزی به كار می‌گیرد.^[6]

رئیس کمیته امداد امام خمینی;، از افزایش ۱۴/۵ درصد پرداختی مستمری بگیران و تخصیص اعتبارات ۱۴۰۰ میلیارد تومانی برای اشتغال مددجویان در سال ۹۷ خبر داد.

ـ فعالیت‌های جهاد سازندگی

قابل ذکر است که جهاد سازندگی تاکنون خدمات شایانی در زمینه‌های مختلف از جمله راه‌سازی و کشاورزی را در مسیر محرومیت‌زدایی انجام داده است. از این رو، در شاخه‌های مختلف دینی و ... در موقعیت‌های خود به خدماتی دست یازید که کمتر در کشور ایران و منطقۀ خاورمیانه دیده شده بود. تجربه‌ای که پیش از خود، نمونۀ تاریخی نداشت: «باعث افتخار می‌باشد که به دلیل فعالیت‌های گسترده برای برخوردار نمودن مناطق محروم روستایی از ارتباطات مخابراتی، ایران، از سوی یونسكو لوح تقدیر دریافت کرده است».^[7] سازمان بهداشت جهانی در گزارشی در مورد ایران نوشته است: «در دو دهۀ گذشته با کمک نظام یارانه‌ای، میزان فقر به شکل قابل‌‌توجهی کاهش پیدا کرده است».^[8]

قبل از انقلاب، حقوق و امتیازاتی که مالکان و زمین‌داران از آنها برخوردار بودند، صرفاً مختص به آنها بود و رعیت و یا توده‌های مردم نیز تصور نمی‌کردند که روزگاری دیوار و حائل میان آنها با طبقات بالا برچیده شود. در سایۀ وقوع انقلاب اسلامی، این حائل به طور جدی برداشته شد؛ همۀ افراد جامعه از منزلت برابر برخوردار شدند و بلکه مستضعفان بیشتر مورد احترام و توجه قرار گرفتند و دیگر از نظام امتیازهای انحصاری خبری نبود.^[9] همچنین استراتژی رژیم شاه، سرازیر کردن ثروت نفتی به سوی نخبگان وابسته به دربار بود که بعدها کارخانه‌ها، شرکت‌ها و واحدهای کشت و صنعت متعددی را تأسیس کردند. ثروت به لحاظ نظری به صورت قطره‌ای به پایین جریان می‌یافت، اما‌ در عمل در ایران همانند بسیاری از دیگر کشورها، همچنان به بالا چسبیده بود و مسیرش به رده‌های پایین‌تر نردبان اجتماعی روز به روز کمتر می‌شد. ثروت، همانند یخ در آب گرم، در فرایند دست به دست شدن، ذوب می‌شد و نتیجۀ آن نیز چندان تعجب‌آور نبود. در دهۀ 1950/1330، ایران یکی از مشکل‌دارترین کشورهای جهان سوم به لحاظ توزیع نابرابر درآمدها بود. بنا بر گزارش سازمان بین‌المللی کار در دهۀ 1970/1350، ایران به یکی از بدترین کشورهای جهان تبدیل شد.^[10]

2. وضع معیشتی مردم

یکی از عرصه‌های مهم اقتصادی، تأمین رفاه و معیشت مردم است. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد که قبل از انقلاب، وضع تودۀ مردم به‌ویژه دهقانان ایران رضایتبخش نبود. به اعتقاد بسیاری از ناظران در اواخر سلطنت رضاشاه این وضع بدتر شد؛ رژیم غذایی در یک خانوادۀ معمولی دهقانی به شرح زیر بود:

 «صبحانه: نان و چای؛

ناهار: نان و ماست؛

شام: نان و ماست و چای».

کدی [تاریخدان آمریکایی] نتیجه می‌گیرد: «دهقان غالباً گرسنگی می‌کشید؛^[11] همچنین متخصصان و کارمندان ایرانی نهایتاً در سال 1348 هزار تومان حقوق می‌گرفتند و بعضی از مستشاران و متخصصان خارجی، چیزی در حدود شش، هفت هزار تومان حقوق می‌گرفتند».^[12] حال این‌که آمارها گویای آن است که به غیر برخی اقشار جامعه، اکثر مردم به خصوص صاحبان مشاغل آزاد، از وضعیت معیشتی مناسب‌تری نسبت به قبل از انقلاب برخودار می‌باشند. اما به دلایل متعددی همچون تغییر الگوی زندگی (مانند الگوی مسکن، خوراک) و به تبع آن، افزایش سطح انتظار آنها از زندگی، ابراز نارضایتی و احساس محرومیت در آنان افزایش یافته است. به عنوان مثال امروزه الگوی مسکن عموم مردم نسبت به قبل از انقلاب و سال‌های اول انقلاب تغییر یافته است، مثلا در گذشته اگر عروس یا دامادی به خانواده اضافه می‌شد، در یکی از اتاق‌های خانواده بسته جای می‌گرفت؛ اما اکنون عموما زوج های جوان به زندگی در مسکن مستقل روی می آورند. در خصوص الگوی خوراک نیز شاهد تغییرات اساسی در جامعه خودمان در سال های اخیر هستیم. در حدود 30 سال پیش، قوت غالب خانواده های ایرانی نان بود و برنج غذای اعیانی محسوب می شد، در حالی که امروز الگوی خوراک اکثریت جامعه تغییر یافته و عموما برنج در غذای روزانه آنان جایگاه خاصی پیدا کرده است. آمارهای جهانی نیز گویای بهتر شدن وضعیت رفاه مردم در سال‌های پس از انقلاب است. با در نظر گرفتن ضریب افزایش نیاز‌های نوظهور جامعه در بخش اقتصادی، دریافت خدمات و... این واقعیت به اثبات می‌رسد که در چهار دهۀ اخیر، قدرت خرید مردم نیز به میزان قابل‌توجهی تقویت شده است. گزارش‌های بانک جهانی از اقتصاد ایران، حاکی از بهبود وضع معیشتی مرم ایران بعد از انقلاب است.^[13] آقای اسدالله عسگراولادی ـ که شرایط قبل از پیروزی انقلاب را درک کرده است، در جواب این سوال:  وضعیت معیشت در قبل از پیروزی انقلاب چگونه بود؟ گفت : «وضعیت معیشت در زمان شاه در مقایسه با وضعیت فعلی، خیلی بدتر بود. من خودم در آن زمان جوان بودم، وقتی خواستم یک دوچرخه بخرم که قیمت آن ۱۵۰ تومان بود، پول نداشتم به همین منظور از چند نفر پول قرض گرفتم تا با خریداری آن از محل خانه به محل کارم برسم».^[14] البته طرح این موضوع، انکار موضوع گرانی و ضرورت کنترل هر چه بیشتر آن نیست.

3. افزایش زیرساخت‌های خدماتی

الف) راه‌های اصلی و فرعی

در سال 1357 مجموع راه‌های اصلی و فرعی کشور، حدود 36 هزار کیلومتر بود؛ حال آن‌که در پایان سال 1385 مجموع راه‌های اصلی و فرعی کشور، حدود 198/007/1 کیلومتر بوده است. در شبکۀ ریلی کشور نیز در حال حاضر 6100 کیلومتر شبکۀ اصلی و بیش از 2000 کیلومتر شبکۀ فرعی راه آهن وجود دارد و در واقع، سالانه 600 کیلومتر راه آهن احداث شده است.

ب) گازرسانی

در زمینۀ «گازرسانی»، تا قبل از انقلاب اسلامی، فقط 5 شهر از لوله‌کشی گاز بهره‌مند بودند که این شهرها نیز عمدتاً در مسیر خط لولۀ سراسری قرار داشتند؛ حال آن‌که تنها در فاصلۀ سال‌های 1357 تا 1379 به اندازۀ 62 برابر کل دوران گذشته، انشعاب گاز طبیعی نصب شد.^[15] هم‌اکنون، نه‌تنها بیشتر مناطق شهری کشور از این نعمت بهره‌مندند، بلکه مناطق روستایی نیز از این موهبت خدادادی استفاده می‌کنند و تعداد 50 هزار انشعاب آن روزها، به حدود 5/13 میلیون انشعاب رسیده و بیش از 10 هزار روستا از نعمت گاز بهره‌مند شده‌اند.^[16]

ج) میزان «آب» تولیدی کشور

میزان «آب» تولیدی کشور در طول حاکمیت رژیم پهلوی تا سال 1357، به 5/1 میلیارد مترمکعب رسید؛ در حالی که این مقدار در طول دو دهۀ جمهوری اسلامی، یعنی تا سال 1375، به 8/3 میلیارد مترمکعب رسید. طول شبکۀ آب کشور در سال 1357، به میزان 5/24 هزار کیلومتر بود؛ اما در سال 1394 در کل کشور 450 هزار کیلومتر شبکۀ آب‌رسانی شهری و روستایی وجود داشته است. تعداد شهرهای تحت پوشش آب شهری، از ۴۵ شهر به 1113 شهر در حال حاضر افزایش یافته است. آب‌رسانی به روستاها، از ۱۲۰۰۰ روستا در سال ۱۳۵۷، به ۳۳۲۹۷ روستا در سال 1391 رسیده است.^[17]

د) برق‌رسانی

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و در اوج فعالیت‌های رژیم طاغوت، تنها 1/3 میلیون مشترک برق ـ اعم از خانگی، عمومی، صنعتی و کشاورزی ـ وجود داشت؛ این در حالی است که این رقم تا سال 1392 از مرز 29 میلیون نفر گذشته و هم اکنون حتی تمام روستاهای کشور از نعمت برق برخوردارند.^[18]

هـ) سدسازی

یکی از اهرم‌های پیشرفت اقتصادی همراه با عوامل مهمی چون افزایش جمعیت و به تبع آن تأمین آب شرب، احداث سدهای مخزنی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل افزایش جمعیت و مشکلات تأمین آب شرب و کشاورزی، ساخت سدهای بزرگ، در اولویت قرار گرفت. هم‌اکنون جمهوری اسلامی ایران با خودکفایی در صنعت سدسازی و دستیابی به فناوری‌های نوین در این امر، به یک شاخص مهم و اساسی دست پیدا کرده و تمامی مراحل مطالعه، طراحی، نظارت، ساخت، مدیریت و بهره‌برداری از سدهای مخزنی، به دست توانای مهندسان کشور صورت می‌گیرد. در حال حاضر، کشور ایران سومین کشور برتر سدسازی در دنیا می‌باشد که قابلیت امکان اجرای طرح‌های بزرگ سدسازی و صدور خدمات مهندسی سدسازی به سایر کشورها را دارد؛ از جمله، ایران در پنج کشور آفریقایی و آسیایی در حال اجرای سدهای بزرگ است. مقایسۀ آمار مربوط به ساخت سدهای بزرگ در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی بسیار جالب است. تا قبل از انقلاب، 19 سد مخزنی با حجم مخزن 13 میلیارد مترمکعب (معادل 25 درصد) و ظرفیت آب قابل‌تنظیم سالانه 14 میلیارد مترمکعب در کشور بهره‌برداری می‌شد که این میزان پس از انقلاب و تا بهمن ماه سال 1395، به تعداد 165 سد مخزنی با حجم کل حدود 51 (معادل 75 درصد) و ظرفیت آب قابل‌تنظیم 37 میلیارد مترمکعب افزایش یافته است.

همچنین تعداد 150 و 124 سد در کشور به ترتیب در مراحل مختلف مطالعاتی و اجرایی قرار دارد که ظرفیت احجام مخازن آن‌ها به ترتیب 23.7 و 21.6 میلیارد مترمکعب است.^[19]

4. توسعۀ صنعتی

یکی از مصادیق مهم پیشرفت اقتصادی، استقلال صنعتی است؛ یعنی این‌که یک کشور، خود تولیدکننده و در عرصه‌های مختلف صنعتی و اقتصادی خودکفا باشد. متأسفانه ایران قبل از انقلاب، در حالی که صادرات بیش از 5/5 میلیون بشکه نفت داشت و درآمد هنگفتی از این محل تأمین می­شد، باز وابسته به خارج بود. و بخش زیادی از صنایع کشور نیز از خارج تأمین می‌شد. سران رژیم پهلوی انگیزه چندانی برای سرمایه گذاری روی صنعت و کشاورزی نداشتند و بیشتر به دنبال واردات کالاهای خارجی بودند. در بخش‌هایی هم که سرمایه‌گذاری محدودی بر روی صنایع صورت می‌پذیرفت عمدتا صنایع مونتاژ بود.^[20]

همچنین در این مورد می‌توان به خبر (روزنامۀ رستاخیز) تیرماه 1357 اشاره کرد: «متأسفانه در وضع کنونی باید مرغ را با قیمت گزاف برای تولید تخم‌مرغ جوجه‌کشی از خارج وارد کنیم. مرغ مادر گوشتی را در شرایط کنونی نمی‌توانیم در ایران تولید کنیم. برای تغذیۀ این مرغ‌ها هفتاد درصد غذای طیور را باید از خارج از کشور وارد کنیم. البته با این همه وارد کردن‌ها برای ادارۀ این صنعت تکنولوژی لازم و نیروی انسانی نداریم. یعنی طبق استاندارد معمولاً، برای هر 2000 واحد دامی به یک دامپزشک نیازمندیم، ولی در ایران متأسفانه برای هر 43٬196 واحد دامی، یک دامپزشک وجود دارد». این خبر نمونه‌ای از وابستگی تکنولوژیکی به تولید خارجی است.^[21] این در حالی است که جمهور اسلامی ایران در عرصه­های مهم صنعتی خودکفاء و در موارد محدود به مونتاز می­پردازد.

این در حالی است که امروزه ایران در عرصه‌هایی مهم صنعتی خود کفاء و رشد صنعت در کشور به قدری سریع و پرشتاب بود که علاوه بر احداث شهرک‌های صنعتی متعدد در حاشیه شهرهای کشور، ساخت مجموعه‌ها تولیدی در روستاهای نیز به یک برنامه مستمر تبدیل شده است، علاوه بر افزایش تعداد کارخانجات باید به محصولات متنوعی که در این مجموعه‌ها تولید و در بسیاری از موارد به خارج از کشور صادر می شود هم اشاره نمود.

ساخت هواپیما و بالگرد سبک و نیمه سنگین(شخصی و عمومی) و همچنین ساخت کشتی و تولید انواع قایق که برای اولین بار در تاریخ کشور رخ داده است، افزایش تولید سیمان از 3/6 میلیون تن به حدود 80 میلیون تن، افزایش تولیدات معدنی از 20 میلیون تن به 220 میلیون تن، افزایش و توسعه تولید و صادرات خودرو با انواع خودروهای سبک و سنگین، افزایش و توسعه انواع کارخانجات لوازم خانگی و صنعتی و ده‌ها مورد مشابه، از دیگر افتخارات صنعتی کشور به شمار می‌روند.

افزایش و توسعه پالایشگاه‌ها و مراکز پتروشیمی و ساخت بیش از 40 کارخانه بزرگ نفت و گاز و پتروشیمی در سه دهه گذشته، بخش دیگری از اقدامات زیر بنایی انقلاب اسلامی است که در مجموع باعث شده تا میزان خودکفایی کشور در صنعت نفت از 4% به 80% ارتقاء یافته و تولیدات پتروشیمی نیز از4 میلیون تن در سال 57 به 38 میلیون تن در بعد از انقلاب برسد.

الف) تولید ناخالص ملی

برای تحلیل وضعیت اقتصادی یک کشور، توجه به شاخص‌های اصلی رشد و توسعۀ اقتصادی، امری ضروری است. «تولید ناخالص ملی»، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی هر کشور می‌باشد که بیانگر اندازۀ اقتصاد و قدرت تولید آن است. طبق آمار بانک مرکزی در سال 1356، میزان تولید ناخالص داخلی (به قیمت‌های ثابت سال 83)، 119 هزار میلیارد تومان بوده است که این رقم در سال 1393 به 203 هزار میلیارد تومان رسیده است. در واقع، اندازۀ اقتصاد ایران طی این سال‌ها 7/1 برابر شده است.^[22] در دورۀ بین سال‌های 1342 تا 1356 تولید ناخالص ملی کشور رشد شایانی داشت؛ اما این رشد به طور یکسان شامل همۀ آحاد ملت نمی‌شد و ثروتمندان را بیش از طبقات متوسط و پایین، یا مناطق مرکزی کشور به‌خصوص تهران را بیشتر از استان‌های دیگر برخوردار می‌ساخت.^[23] ویلیام سولیوان سفیر آمریکا می‌نویسد: «در سال 1355 تولید متوسط روزانۀ نفت در ایران، در حدّ 5.8 میلیون بشکه بود که 800 هزار بشکه مصرف داخلی و 5 میلیون بشکه در بازارهای جهان به فروش می‌رسید. در این سال، درآمدی که از این طریق نصیب ایران شد، قریب 24 میلیارد دلار بود که می‌توانست یکی از بزرگ‌ترین عوامل توسعۀ اقتصادی و اجتماعی در ایران باشد».^[24]

افزایش «صادرات غیرنفتی» به عنوان یک شاخص مثبت در اقتصاد کلان، به دلیل فقدان برنامه‌ریزی مناسب گاه باعث بالا رفتن قیمت عمدۀ اقلام صادراتی برای مصرف‌کنندۀ داخلی شده است؛ اما علامت بسیار امیدوارکننده‌ای برای رشد و استقلال اقتصادی کشور است. در سال‌های 1356 و 1357 صادرات غیرنفتی ایران، تنها درصد اندکی از سهم صادرات ایران را تشکیل می‌داد؛ اما در سال‌های اخیر، صادرات غیرنفتی رشد بی‌سابقه‌ای داشته است؛ به گونه‌ای که در سال 1395 به 44 میلیارد دلار رسید و در این سال، صادرات غیرنفتی 54/3 درصد افزایش نشان می‌دهد.^[25]

بر اساس آمار موجود، تنها در نیمۀ نخست دهۀ 1350 سالانه بیش از یک میلیارد دلار، هزینۀ واردات محصولات کشاورزی شده بود؛^[26] اما امروزه نه‌تنها تمامی کالاهای اساسی کشور و محصولات کشاورزی در داخل تولید می‌شود و وابستگی به خارج از کشور تا حدّ چشم‌گیری برطرف شده، بلکه در محصولات استراتژیکی مانند «گندم»، به خودکفایی کامل رسیده و در «بنزین» در مرز خودکفایی هستیم.

 در زمینۀ «صنعت برق»، به عنوان یکی از شاخص‌های مهمّ توسعۀ اقتصادی و اجتماعی هر کشور، تا سال 1357 تعداد 38 نیروگاه آبی با ظرفیت 7024 مگاوات تأسیس شده بود؛ حال آن‌که فقط تا سال 1377، 122 نیروگاه با ظرفیت 176/35 مگاوات راه‌اندازی شد.^[27] در «صنایع کشاورزی»، هم‌اکنون تراکتورهای ساخت ایران به بیش از 30 کشور جهان صادر می‌شود و در صنایع «نفت و گاز» نیز پروژۀ صددرصد ایرانی فاز یک منطقۀ عسلویه به عنوان بزرگ‌ترین پروژۀ نفت و گاز کشور در آبان 1383 به بهره‌برداری رسید که با بهره‌برداری فازهای دیگر آن در سال‌های اخیر، سالانه افزون بر یک میلیارد دلار درآمد نصیب کشور شده است.^[28]

ب) صنعت فولاد

فولاد محصولی راهبردی است و در جهان به عنوان صنعت مادر شناخته می‌شود. بر طبق آمار انجمن جهانی فولاد، کمتر از ۷۰ کشور در زمینۀ تولید فولاد فعال هستند و کشورهای بی‌بهره از این صنعت یا باید از پیشرفت خود چشم‌پوشی کنند و یا باید به کشورهای تولیدکننده وابسته شوند. افزایش قابل توجه تولید فولاد از نیم میلیون تن قبل از انقلاب به 38 میلیون تن در سال، ایران در جایگاه سیزدهم تولید فولاد جهان قرار دارد. پس از انقلاب اسلامی، تولید فولاد در ایران ۱۸ برابر متوسط جهانی بوده است که جهش شگفت‌انگیزی را در تولید این محصول راهبردی نشان می‌دهد.^[29]

ج) تولید آلومینیوم

آلومینیوم کاربردی‌ترین فلز بعد از آهن است و تقریباً‌ در تمامی بخش‌های صنعت اهمیت دارد. آلومینیوم در حمل و نقل، بسته‌بندی، ساختمان، تولید وسایل برقی، و خطوط انتقال الکتریکی، کاربرد فراوانی دارد و از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. ایران در سال ۲۰۱۴ در جایگاه نوزدهم تولید آلومینیوم جهان قرار داشته است. ^[30]

نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا انصاری*